Türk Dünyasının önemli ve öncü şahsiyetlerinden biri olan İsmail Bey Gaspıralı, Ankara ATO Congresium’da düzenlenen anma ve belgesel ilk gösterim programıyla yad edildi. Düzenlenen programa Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy, Türk Dünyası Parlamenter Vakfı Başkanı Abdullah Çalışkan ve protokol katıldı.
Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy törende yaptığı konuşmada Türk dünyasının fikir ve mücadele hayatına damga vuran Gaspıralı’nın yalnızca bir yayıncı değil, aynı zamanda eğitim, siyaset ve düşünce alanında büyük bir öncü olduğunu vurguladı.
Ersoy, “İsmail Bey Gaspıralı, kendine belirlediği nihai amaç olan “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” şiarını gerçekleştirmiş bir insandır” dedi. Gaspıralı’nın yalnızca bir fikir adamı değil, tek başına bir devletin üstesinden gelebileceği işleri başarabilmiş bir şahsiyet olduğuna dikkat çeken Ersoy, “Bunu da çarlık rejiminin, dünyada eşine az rastlanır baskı ve zulüm yönetimi altında gerçekleştirmiştir. Zira bu yönetime aykırı millî ve manevi fikirleri dile getirmenin en iyi ihtimalle Sibirya sürgünüyle ama çoğunlukla doğrudan ölümle sonuçlandığı o yıllarda bırakın söylemeyi, söz konusu fikirleri eyleme, esere ve hizmete dönüştürebilmiştir” İfadelerini kullandı.
Gençlik yıllarından mücadeleye
Bakan Ersoy, Gaspıralı’nın genç yaşta ötekileştirmeyle karşılaştığını vurgulayarak, Moskova’daki Slavcılık ve Rusçuluk akımlarının en yoğun döneminde kimliği nedeniyle nefret öznesi haline getirildiğini söyledi. Ersoy, “İsmail Bey daha onlu yaşlarının ortalarına gelmeden, askeri eğitim aldığı Varonej ve Moskova’da ötekileştirmenin, kendi olmayı seçtiği için bir nefret öznesi haline getirilmenin ne demek olduğunu görmüş, bizzat yaşamıştı” sözleriyle bu duruma dikkat çekti.
Genç yaşta dik duruşundan ödün vermediğini dile getiren Ersoy, onun 16 yaşında Osmanlı ordusuna katılmak için İstanbul’a gitmeye çalıştığını, ancak yakalanarak Harp Okulu’ndaki eğitiminin sonlandığını hatırlattı. Bu olayın Gaspıralı’nın hayatında bir dönüm noktası olduğunu belirten Ersoy, sonrasında öğretmenlik yılları, Avrupa yolculukları ve dönemin fikir insanlarıyla kurduğu ilişkilerin onu büyük mücadelesine hazırladığını kaydetti.
Ersoy, Gaspıralı’nın mücadelesinin yalnızca doğduğu topraklarla sınırlı olmadığını vurgulayarak, “Onun hedefi ateş çemberine alınmış koca Türk dünyasının tamamıydı” dedi.
Türk dilinin birleştirici gücü: Gaspıralı
Ersoy, Gaspıralı’nın en büyük mücadelesinin Türk dili olduğunu vurgulayarak şöyle konuştu:
“Onun en büyük, en önemli ve öncelikli mücadele sahası Türk dilidir. Türk dünyasının kendisine vurulan fikrî zincirlerden, cahil bırakılma çabalarından ortak bir dil aracılığıyla; genel olarak dünyada ve özelde de Türk dünyasında olan bitenlerden doğru şekilde haberdar olursa kurtulabileceğine inanmıştı. Bu sayede Türkler, coğrafi mesafeleri ortadan kaldıran muazzam bir köprü ile birbirlerine kenetlenmiş olacaktı. İşte Tercüman Gazetesi ya da tam adıyla “Tercüman-ı Ahval-i Zaman” bu inanmışlığın benzersiz sonucudur. Anadolu Türkçesi, İsmail Bey’in Türk dünyasının ortak dili ne olmalı sorusuna verdiği cevaptı. Buna ek olarak dilimizdeki Arapça ve Farsça etkisini en aza indirmek için onların yerine Tercüman Gazetesi’nde Türk lehçelerinden uygun kelimeler kullanmaya da özen göstermiştir.”
Ersoy, Tercüman’ı çıkarma mücadelesinin ardından gazetenin bütün Türk dünyasına ulaştırılabilmesi için yaşanan zorlukları hatırlatarak, bununla da yetinmediğini, kadınlara yönelik Alem-i Nisvan, çocuklara yönelik Alem-i Sübyan, haftalık Millet gazetesi ve Kahire’de En-Nahda gibi yayınlarla da sesini duyurduğunu söyledi.
“Tek bir adam koca bir devletle, o devletin Türk dünyasını parçalamak adına en aktif çalışan misyoneri Nikolay İlminskiy ile mücadele etmiş ve galip gelmiştir” diyen Ersoy, Gaspıralı’nın Kazan’dan Kafkasya ve Türkistan’a, İstanbul’dan Mısır ve Bağdat’a kadar uzanan geniş bir coğrafyada Anadolu Türkçesiyle milyonlara ulaştığını vurguladı.
“Güzel ve edebî ifadelerin usulünü o ortaya koymuştur”
Ersoy, Gaspıralı’nın dil ve kültür mücadelesine değinerek, dönemin misyonerlerinden Nikolay İlminskiy’nin girişimlerini hatırlattı. Ersoy, şu ifadeyi kullandı:
“İlminskiy’nin her lehçeye ayrı birer dilmiş gibi ayrı alfabeler verilmesini teklif edecek kadar gözü dönmüş bir Türk düşmanı olduğunu bilmek, bunu destekleyen koca bir devletin ve bunlara destek veren içimize sinmiş hainlerin varlığı da düşünüldüğünde İsmail Bey’in nasıl bir felaketin önüne set çektiğini anlamak hiç de zor olmasa gerek.”
Gaspıralı’nın etkisinin büyüklüğüne dikkat çeken Ersoy, Zahir Bigiyef’ten Abdullah Tukay’a birçok aydının Tercüman Türkçesiyle eserler verdiğini hatırlattı. Bu noktada din âlimi Rızâeddin Fahreddin’in sözlerini de aktardı:
“Ana dilimizin bugün yaşamakta olan en büyük hizmetkârını göstermek gerekirse, hiç şüphe yoktur ki bu kişi Tercüman gazetesi yazarı İsmail Bey Gaspıralı’dır. Herkesin anlayacağı şekilde, açık ifadeli ve ruhlu kısa cümlelerin, güzel ve edebî ifadelerin usulünü o ortaya koymuştur. Onun anlatımında garip kelimeler, çıkışı olmayan cümleler, bir anlam için birden fazla eşanlamlı ifadeler olmaz. Türk dilinin birinci ıslahçısı Ali Şîr Nevâî ise, ikincisi hiç şüphesiz İsmail Bey’dir.”
Cedid Mektepleri ve Eğitim Reformu
Ersoy, Gaspıralı’nın mücadelesinin yalnızca yayıncılıkla sınırlı olmadığını belirterek, onun geleceği inşa etmeye odaklandığını vurguladı. Ersoy, şunları dile getirdi:
“Çocuklarımızın Türkçe bir eğitimle kendi değerlerini ve bununla birlikte çağdaş ilimleri öğrenebilecekleri bir eğitim hareketidir Ceditçilik. Bu fikri hayata geçirmek için okul yoktu, İsmail Bey açtı. Okutulacak ders kitabı yoktu, İsmail Bey yazdı. Öğretmen yoktu yetiştirdi, hedeflerine uygun eğitim metodolojisi ve onun gerektirdiği müfredat yoktu oluşturdu. En önemlisi de öğrenci yoktu saygıdeğer misafirler. Aileler çekiniyordu, güvenemiyordu. Ev ev, köy köy, şehir şehir dolaştı İsmail Bey Gaspıralı ve ikna etti insanlarını…”
Ersoy, 1884’te açılan ilk Cedid mektebinden 1914’e kadar geçen süreçte yaklaşık 5 bin okulun Türk çocuklarını çağdaş bir eğitimle yetiştirdiğini hatırlattı. Ayrıca 1893’ten itibaren kız çocukları için de okullar açıldığını vurguladı. Ersoy, bu okullardan yetişen nesillerin Stalin rejiminin baskılarına rağmen Türk dünyasının kimlik ve hafızasını ayakta tuttuğunu kaydetti.
Siyasi mücadelesi ve eserleri
Ersoy, Gaspıralı’nın siyasi hayatına da değinerek, onun belediye başkanlığından “Bütün-Rusya Müslümanları Kongrelerine” ve Müslüman İttifakı Partisi’nin kuruluşuna uzanan mücadelesini hatırlattı. Ersoy, Gaspıralı’nın kalemiyle de güçlü bir miras bıraktığını belirterek şu sözleri dile getirdi:
“Molla Abbas Fransevi takma adıyla Avrupa ve Afrika seyahatlerini ve yaşadığı maceraları anlatan eserleri başta olmak üzere hikâye ve romanlardan incelemelere kadar bizlere miras bıraktığı 38 kitap ve kitapçık ile yüzlerce makale ise kaleminin ne denli güçlü olduğunun birer nişanesidir.”
Gaspıralı’nın hayatına sığdırdığı farklı uğraşların büyüklüğüne dikkat çeken Ersoy, “Hayatına sığdırdığı bunca farklı uğraşın, bunca farklı sahanın ve bunlar içinde yaptığı işlerin her biri saatlerce konuşulacak, incelenip değerlendirilecek ve üzerinde tartışılacak meseleler. Baktığımızda şunu samimi şekilde ortaya koymak lazım. Yaşadığı dönemi düşününce İsmail Bey Gaspıralı’nın belirlediği hedefler ve bunlar doğrultusunda gerçekleştirdiği çalışmalar öyle yüreği ve inancı zayıf, fikri temelsiz, donanımı yetersiz birinin cesaret edebileceği şeyler değildir kesinlikle. Aslında, nasıl bir birikim ve kişilik sahibi olursanız olun İsmail Gaspıralı’nın gözüne kestirdiği hedefler, o günün şartlarında kesinlikle akıl kârı değil gibi gözüküyor. Ama işte Türk milletinin en büyük gurur kaynaklarından biri de bu olsa gerek. Atalarımız boşuna dememiş ‘Atın iyisine doru, yiğidin iyisine deli derler’ diye. Hamdolsun tarih boyunca içimizden çok çıkardık böyle delilerden, hâlâ çıkıyor ve inşallah dünya döndükçe çıkmaya devam edecek” ifadelerini kullandı.
Ersoy, Gaspıralı’nın Türk dünyasının ortak sorumluluğu olduğunu vurguladı ve şunları kaydetti:
“İsmail Bey Gaspıralı adı bizler için, bütün Türk dünyasının omuzlaması gereken bir vefa borcunun ve gereğinin yapılması lazım gelen ağır bir sorumluluğun hatırlatıcısıdır. Bu bilinç temelinde ortak hareket ederek onun mirasına hakkıyla sahip çıktığımız ve taşıdığı bayrağı çok daha ileriye, çok daha yukarıya birlikte ulaştırdığımız bir geleceği inşa edebileceğimize yürekten inanıyorum.”
Konuşmasının sonunda organizasyonda emeği geçen tüm kişi, kurum ve kuruluşlara teşekkür eden Ersoy, “26 Eylül Dil Bayramınızı şimdiden kutluyor, Türkçemizin varlığı ve zenginliği için ömrünü vakfeden bütün büyüklerimizi rahmet ve minnetle yâd ediyorum” dedi.
Abdullah Çalışkan: Gaspıralı’nın Fikirleri Bugün de Yaşıyor
Türk Dünyası Parlamenterler Vakfı Başkanı Dr. Abdullah Çalışkan da törende yaptığı konuşmada, Gaspıralı’nın mücadelesinin bugüne ışık tuttuğunu vurguladı.
Çalışkan, aradan geçen yıllara rağmen Gaspıralı’nın “Dilde, fikirde, işte birlik” idealinin hâlâ güncelliğini koruduğunu belirterek, “Bugün iki devlet, tek millet şiarıyla Türkiye ve Azerbaycan'ın dostluğu; Orta Asya'dan Balkanlara uzanan kardeşlik köprüleri, TÜRKSOY, TiKA, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı, Maarif Vakfı, Yunus Emre Enstitüsü, Türk Devletleri Teşkilatı, Türk Akademisi, Türk Yatırım Fonu, Türk Kültür ve Miras Vakfı, Türk Ticaret ve Sanayi Odaları Birliği, Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi gibi uluslararası nitelikteki birlik ve eylem yapıları aslında Gaspıralı'nın fikirlerinin vücut bulmuş halidir” dedi.
Gürsel Baran: Gaspıralı sadece Kırım’da değil tüm Türk coğrafyasında etkili oldu
Ankara Ticaret Odası Başkanı Gürsel Baran ise konuşmasına, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’e ilham olan İsmail Bey Gaspıralı’nın bir yazar ve bir yayıncı olmanın yanı sıra uykudaki bir milleti uyandıran Türk dünyasının en karanlık zamanlarında bir umut meşalesi yakan bir lider olduğunu vurgulayarak başladı.
“Onun dilde, fikirde, işte birlik şiarı sadece bir slogan değil, aynı zamanda Türk milletini birleştiren, ortak bir gelecek inşa etmeyi çağıran da bir vizyondur” diyen Baran, Gaspıralı’nın yalnızca Kırım’da değil, Kazan’dan Kafkaslar’a, Türkistan’dan Anadolu’ya kadar tüm Türk coğrafyasında modern eğitim kurumlarının kurulmasına öncülük ettiğini belirtti.
"Birlikteliğimiz, Gaspıralı'nın hayallerinin adım adım gerçekleştiğini gösteriyor"
Baran, Gaspıralı’nın girişimleriyle kız çocuklarının da eğitim almasının yaygınlaştığını, binlerce gencin onun yaktığı ışıkla aydınlandığını ifade etti. 1883’te kurulan Tercüman Gazetesi’nin Türk aydınlarının sesini halka ulaştıran bir köprü olduğunu vurgulayan Baran, gazetenin sade Türkçe kullanarak dönemin düşük okuryazarlık oranına rağmen geniş kitlelere eriştiğini, fikirlerin serbestçe tartışıldığı bir platform hâline geldiğini söyledi.
Gaspıralı’nın “Dilde, fikirde, işte birlik” ilkesinin bugün Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) gibi yapılarla somut bir gerçeğe dönüştüğüne işaret eden Baran, “Kültürel ve ekonomik iş birliğimiz her geçen gün güçleniyor. Bu birliktelik Gaspıralı’nın hayallerinin adım adım gerçekleştiğini gösteriyor. Ancak yolculuk henüz bitmedi. Bize düşen, bilime, teknolojiye, yerli üretime ve eğitime yatırım yapmaktır” dedi.
Programın sonunda belgesele katkı verenlere plaket takdim edildi. Bakan Ersoy, programın ardından Fresh Ankara Çağdaş Sanat Sergisi’ni gezdi ve sergideki ressamlarla sohbet etti.
